200 godina od prvog izdanja Srpskog rječnika – predavanje

Predavanje povodom 200 godina od objavljivanja prvog izdanja Srpskog rječnika Vuka Stefanovića Karadžića u Beču,
održaće se u srijedu, 28. novembra, u 18.00 sati.
Predavači su prof. dr Dušan Marinković i prof. dr Virna Karlić sa Filozoskog fakulteta u Zagrebu.

 

 

Dva veka Vukovog “Rječnika”
Autor: Jovanka Simić

Navršilo se dva veka otkako je Vuk  Karadžić objavio prvi rečnik našeg jezika „Srpski rječnik istolkovan njemačkim i latinskim riječma“ (Beč, Štamparija Jermenskog manastira, 1818).
Rječnik je prva knjiga izdana reformisanom azbukom i novim pravopisom. Vukov poduhvat nije predstavljao samo leksokografsko delo, nego i enciklopediju narodnog života i jedan od najvažnijih koraka u borbi za srpski jezik. Od tada do danas, nijedno drugo delo, kako je  ocenio akademik Pavle Ivić, nije predstavljalo takvu prekretnicu i temelj srpske kulture.
Sastavljanju rečnika narodnog srpskog govora, Vuk Stefanović Karadžić (Tršić, 1787 – Beč, 1864) pristupio je 1815. godine. Najobimniji posao prikupljanja građe odvijao se u fruškogorskom manastiru Šišatovac gde je Vuk boravio 1816. godine kao gost arhimandrita Lukijana Mušickog.
Prvo izdanje „Rječnika“ štampano je 1818. godine i sadrži   26.270 reči koje je Vuk čuo u narodnom govoru. Građu je počeo da sakuplja znatno ranije, na preporuku slaviste i dvorskog bibliotekara Jerneja Kopitara koji je srpskom reformatoru pomogao u prevodu odrednica na latinski i nemački.

U Rječniku su prvi put ispoštovane glasovne promene, a priključena mu je i „Gramatika srpskoga jezika“ koju je 1824. godine na nemački jezik preveo Jakob Grim. Reči su bile akcentovane po pravilima koja se unekoliko razlikuju od današnjih. Uz Rječnik, Vuk je dao i kratak pregled srpske gramatike.
– Mogu slobodno kazati za ove riječi, što su ovđe skupljene, da su sve u narodu poznate, i da se ovako izgovaraju kao što su ovđe zapisane. U  narodu je verovatno ostalo još mlogo riječi, koje ja, ili nijesam nikad ni čuo, ili mi nijesu sad mogle pasti na um  – zapisao je Vuk u predgovoru prvog izdanja „Rječnika“.
Predgovor, zapravo, predstavlja završnu Vukovu reč upućenu Milovanu Vidakoviću i ostalim Slaveno-Srbima sa kojima je vodio dugu polemiku. Vuk je predgovor Rječniku napisao u obliku rasprave u kojoj je pisao da se niko pre Dositeja Obradovića nije setio da piše po svojim pravilima, već je svako pisao „po svom vkusu“.

Vuk u „Rječnik“ uvodi šest slova: J iz latinice zatim, LJ, NJ, Đ, Ć i DŽ. U ovom izdanju „Rječnika“ nema slova H. Vuk je stao na stanovište da se ono izbaci iz azbuke jer je tvrdio da se to slovo i ne pojavljuje u srpskom jeziku. U Rječniku nema slova H, ali su neke reči (arhimandrit, arhiđakon, zahvaliti…) ipak napisane sa H.
Postojali su problemi izdavanja dela na narodnom jeziku i novom azbukom. Teškoće u vezi sa štampanjem novim slovima prevaziđene su pronalaženjem štamparije Jermena mehitarista u Beču koji su imali dozvolu objavljivanja knjiga na istočnim jezicima.
Druga prepreka bila je činjenica da je mitropolit Stefan Stratimirović bio protivnik reformi jezika kako Dositeja Obradovića tako i Vuka Karadžića. Mitropolit se na kraju ipak pominje kao darodavac „zlatnog priloga“ za štampanje Rječnika“. U pismu Lukijanu Mušickom, na pitanje kako napreduje izdavanje „Rječnika“ Vuk je odgovorio: „Ne da se. Ali će se dati!“.
Najveći prilog za štampanje Rječnika dao je bečki trgovac Teodor Tirka, ali je zauzvrat zahtevao da preuzme deo tiraža i tako naplati dug. Znatne priloge dale su i mnoge ugledne ličnosti toga doba. Među njima i plemić Sava Popović Tekelija, prvi srpski doktor prava i osnivač jedne od najvećih zadužbina izvan Srbije, Tekelijanuma u Pešti.
Kada je objavljen, Rječnik je u srpskoj sredini odbojno primljen. Osim nove azbuke, a naročito zbog latiničnog slova jota (j) unetog u njen sastav, kritikama su doprineli i leksička građa „sramotnih“ reči, kao i upotreba jekavskog narečja.
Da u Rječnik unese i “sramotne reči“ Vuka su delimično podstakli Jakov Grim i Jernej Kopitar. Grim se, naime, veoma interesovao za psovke u srpskom jeziku i u prepisci sa Vukom je tražio njihov ekvivalent u nemačkom jeziku. Napadi na Vukovu reformu nisu prestali ni posle 1847. godine koja predstavlja  godinu njegove pobede. Sve to Vuka nije pokolebalo. Svoje kapitalno delo –  drugo izdanje dopunjenog i prerađenog (u odnosu na izdanje iz 1818. godine) “Srpskog rječnika” sa 47.427 reči koje su bile akcentovane, objavio je 1852. godine. Saradnik na drugom izdanju bio mu je Đura Daničić.
Drugo izdanje Vukovog kapitalnog dela predstavljalo je  mnogo više od početnog rečnika. Bila je to – enciklopedija srpskog narodnog života, u kojoj su opisana narodna verovanja, običaji, nošnje, društveni odnosi i nacionalno-političke prilike, prosveta, škole, oruđe i oružje, flora i fauna… Uz sve to, delo je sadržalo i narodne poslovice, pripovetke, zagonetke, kao i stihove iz lirskih i epskih pesama.
Rječnik je predstavljao sintezu celokupnog Vukovog rada jer su u njemu zastupljene sve grane njegove delatnosti (filologija, istorija, etnologija i narodne umotvorine). Uz  prevod „Novog zavjeta“ (i zbirke narodnih umotvorina, Rječnik Vuka Karadžića postavio je temelj za savremeni standardni srpski jezik.
O Vukovom jeziku i njegovom  Rječniku, Ljubomir Stojanović  kazao je da je „ova znamenita knjiga rđavo dočekana od velike  većine svojih savremenika jer je svojim novinama daleko izmakla ispred svoga doba“.
Meša Selimović je kazao da je Vukov jezik  „sjajan  živ, vrcav, nabrekao od životnih sokova, veoma određen, neugodno  precizan, čvrst, pun iskustva, bodar i gorak, podsmešljiv  i podrugljiv, ubodljiv, oslonjen na kolektivnu empiriju i veliko mnoštvo, i zato celovit, gromadan, kolektivno uopšten, mnogoglasno rezonantan”.
Ivo Andrić je Vuka video kao pisca “realistu pre realizma, “rekavši da je u pitanju ne samo veliki reformator i moćni pisac realizma, nego i borac čija je izvanredna deviza glasila – ne da se, ali će se dati. Radomir Konstantinović smatrao je da je ovo Vukovo delo „jedina uvek otvorena knjiga našeg 19. veka“.

(LITERATURA
– Jovan Deretić, Kratka istorija srpske književnosti
– Biblioteka Matice srpske: Izložba – Rječnik Vuka Karadžića Karadžića. Autorka Aleksandra Drapšin, urednik Selimir Radulović

– preuzeto s portala Kulturnog centra Novog Sada

 

Događanje u biblioteci sufinancira Grad Zagreb i Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije.